Dikkat Eksikliği/Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) tedavisine genel bakış

DEHB tedavisi, hastalıkla birlikte ortaya çıkan dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik belirtilerinin kontrol edilmesini hedefler. Düzenli bir şekilde uygulanacak DEHB tedavisi sayesinde, kişinin okulda, işyerinde ve sosyal ortamlarda sergilediği performansın geliştirilmesi sağlanabilir.

DEHB tedavisi çok yönlü olarak uygulanır. Hastalıktan kaynaklanan rahatsızlıkların tedavi yöntemleri, DEHB ilaçlarının kullanımını, davranış düzenleme terapisini veya her iki tedavi şeklinin bir arada uygulanmasını içerir. Hem çocuklarda hem de yetişkinlerde uygulanacak tedavinin, hastanın ihtiyacını karşılamaya uygun olduğu kadar, ailesinin gereksinimlerine de cevap verecek biçimde planlanması gerekir. 

Çocuklar ve gençlerde DEHB tedavisi için hangi yöntemler önerilir? 

DEHB rahatsızlıklarının giderilmesinde uyarıcı ilaçların, başka bazı ilaçların ve davranış düzenleme terapisinin etkili ve güvenilir sonuçlar verdiği, çalışmalarla kanıtlanmıştır. Böylesi bileşik tedaviler, sadece hastalığın belirtilerini azaltmakla kalmayıp, aynı zamanda çocukların kurallara uyma, arkadaşları ve aileleri ile ilişkilerini düzenleme yeteneklerini geliştirici bir rol de oynarlar.

DEHB rahatsızlıkları olan ilköğretim çağındaki çocuklarda görülen belirtilerin azalmasında etkili olduğu kanıtlanmış, iki farklı tedavi stratejisi bulunmaktadır. Bu stratejilerden birincisi, yakın takip ilaç tedavisi programıdır. İkinci yöntem ise, davranış düzenleme terapisi ile ilaç kullanımının bileşiminden oluşan bir programdır. Kapsamlı bir araştırmada elde edilen sonuçlar, hastalık belirtileri taşıyan on çocuktan dokuzunun, bu iki tedavi yönteminden biri sayesinde büyük ölçüde düzelme kaydettiğini göstermiştir. 

Çalışmalar, çok yönlü tedavi yöntemlerinin, çocuklar ve ergenlerde DEHB tedavisi için en etkili yaklaşım biçimi olduğunu göstermektedir. Bu yaklaşım, birbirlerine destek olan birden fazla yöntemin birlikte kullanılmasını içermektedir. DEHB tedavisinde kullanılan çok yönlü yaklaşımın bileşenleri şunlardır: 

• Hem çocuğun hem de ebeveynlerin hastalık ve tedavi şekilleri hakkında eğitilmesi
• DEHB ilaçları hakkında eğitim
• Davranış düzenleme tedavisi
• Öğretmenlerinin tedaviye katılımı
• Okul psikolojik danışmanlarının tedaviye katılımı

Çocuklarda DEHB rahatsızlıklarının tedavisinde hangi ilaçlar kulllanılır? 

DEHB rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılan ilaçlar arasında uyarıcılar, hastalığa özel uyarıcı olmayan ilaçlar ve antidepresanlar sayılabilir.

DEHB rahatsızlıkları bulunan çocuk ve ergenlerin tedavisi için en yaygın biçimde uygulanan yöntem, uyarıcı ilaçların kullanılmasıdır. Bu ilaçların içeriklerinde Metilfenidat, Ritalin, Metadat, Concerta ya da amfetaminler yer alır. 

DEHB tedavisinde, bir antidepresan olan Bupropion temelli ilaçların kullanımının olumlu sonuçlar verdiği bilinmektedir. Uyarıcı ilaçların kullanımının artık mümkün olmadığı veya kötüye kullanımı ile ilgili sorunlarla karşılaşıldığı durumlarda, alternatif tedavi olarak Bupropion kullanılabilir.

Antidepresanların, DEHB rahatsızlıklarının önemli bileşenleri olan dikkatsizlik, dürtüsellik ve hiperaktivite durumlarının her üçünden kaynaklanan sorunların giderilmesinde, olumlu etkileri vardır. Çocuklarda uyarıcı ilaçların kullanımıyla elde edilen sonuçlar yetersiz olduğunda, ikinci bir seçenek olarak antidepresanlar kullanılabilir. Bu ilaçlar ayrıca, uyarıcı ilaçların kullanımıyla ortaya çıkan tik veya uykusuzluk gibi istenmeyen yan etkilerin görüldüğü çocukların tedavisi için, alternatif bir yöntem olarak kullanılmaktadır. 

Yapılan çalışmalar, antidepresan ilaçların farklı türlerinin, DEHB rahatsızlıklarının tedavisi konusunda yararlı olabileceğini göstermiştir. Bu antidepresan türleri şunlardır: 

• Trisiklik antidepresanlar. Bu ilaçların, DEHB rahatsızlıkları bulunan çocuk ve yetişkinlerde ortaya çıkan sorunların giderilmesinde olumlu etkileri vardır. Bu tip antidepresanlar, diğer çeşitlere oranla daha ucuzdur. Fakat bu ilaçların kullanılması ağız kuruluğu, kabızlık ya da idrar sorunları gibi bazı olumsuz yan etkilerin ortaya çıkmasına neden olabilir. Trisiklik antidepresan çeşitleri şunları içerir:
• Bupropion. Çocuklarda ve yetişkinlerde DEHB rahatsızlıklarının tedavisinde yüksek derecede etkili olan bir antidepresan türüdür. Etkileri vücut tarafından genellikle iyi dengelenir. Fakat endişe bozukluğu, baş ağrısı, nöbet gibi sorunları bulunan kişiler tarafından kullanılması, bazı yan etkilerin oluşmasına neden olabilir. 
• SSRI (serotonin geri alım inhibitöru). antidepresan ilaçlardır. DEHB rahatsızlıklarının tedavisi için kullanımı denenmiştir.  
• MAO (monoamin oksidaz) inhibitörleri. DEHB tedavisinde kullanılabilen bir antidepresan grubudur. Bu ilaçlar nadiren kullanılır, çünkü bazen tehlikeli olabilen önemli yan etkileri vardır. Ayrıca bu ilaçlar bazı yiyecek türleri ve diğer ilaçlarla tehlikeli etkileşimlere girebilir. Diğer ilaçların kullanımının başarısız olduğu insanlarda, bu tip ilaçların kullanımına başvurulabilir.
• Bazı çocuklarda antidepresan ilaçlar, uyarıcı ilaçlarla birlikte kullanılabilir. İlaçların bir arada kullanılması, DEHB ile birlikte endişe bozukluğu, depresyon veya başka bir duygu durum bozukluğu bulunan çocukların tedavisinde olumlu sonuçlar doğurur. 

DEHB ilaçlarının yan etkileri var mıdır? 

DEHB ilaçlarının bazen yan etkileri olabilir. Ama bu yan etkiler, genellikle tedaviye başlandığı dönemde, kısa süreli ve hafif şekillerde ortaya çıkar. DEHB tedavisi için kullanılan uyarıcıların en sık rastlanan yan etkiler şunlardır: 

• İştah ve kilo kaybedilmesi
• Uyku problemleri
• Baş ağrısı
• Gerginlik, sinirlilik
• Sosyal çekingenlik
• Mide ağrısı
• Sivilce

Uyarıcı olmayan ilaçlar ise, mide bulantısı, karın ağrısı, baş ağrısı, yorgunluk, uyku hali ve benzeri bir takım belirtilerin ortaya çıkmasına sebep olabilir. 

Antidepresanlar, kalp hızı ve ritminde değişiklikler, ağız kuruluğu, baş ağrısı ve sersemlik gibi yan etkilere neden olma potansiyeline sahiptir. Bu ilaçların kullanımı sırasında daha dikkatli olunması gerekmektedir. 

Çoğu durumda, doktorunuz aşağıdaki stratejilerden birinin yardımı ile DEHB ilaçlarının yan etkilerini kontrol altında tutabilir: 

• İlaç dozunda değişiklik yapılması
• İlaç programında ayarlama yapılması
• Farklı bir ilaç kullanılması

Eğer çocuğunuzun kullandığı DEHB ilaçlarının yan etkileri olduğunu fark ederseniz, doktorunuza başvurun. Doktorunuzla görüşmeden, daha önce tavsiye edilmiş olan tedavi şeklinde herhangi bir değişiklik yapmayın.

DEHB tedavisi için kullanılan ilaçlar, ciddi yan etkilere nadiren yol açar. Örneğin, bazı uyarıcıların yaratabileceği kalp kası damarları ile ilgili sorunlar, çocuklarda ani ölüm riski doğurabilir. Aynı zamanda depresyon ya da anksiyete gibi psikiyatrik sorunlarda artışa neden olabilir. Kendinizin veya çocuğunuzun tedavisi için yeni bir ilaç kullanmaya başlamadan önce, potansiyel riskler hakkında doktorunuza danıştığınıza emin olun. 

DEHB için uygulanan davranış tedavisi ne şekilde işler? 

Davranış terapisinin bazı türleri, DEHB problemleri bulunan hastaların tedavisinde çok az etkili olur. Ama davranışsal yönetim tedavi türlerinden bazılarının, başarı ile kullanılması mümkündür. DEHB tedavisinde bu tip yaklaşımlar, ilaçlarla birlikte ya da ilaç kullanılmadan uygulanabilir. 

Davranış yönetimi terapisi uygulaması sırasında, lisanslı bir ruh sağlığı uzmanı hem sizinle hem de çocuğunuzun öğretmeni ile çalışmalar yapacaktır. Terapist size, çocuğun davranış yönetimine yönelik eğitimler verecektir. 

Eğitim çalışmalarında, size ve çocuğunuzun öğretmenine, çocuğunuzun davranışlarını kötü huy olarak değil, DEHB rahatsızlıklarının belirtileri olarak algılamanız öğretilecektir. Seanslar, çocuğunuzun davranış şekillerine odaklanmayı öğrenmenize yönelik olarak uygulanır. Aynı zamanda, küçük uygunsuz davranışları görmezden gelebilmeyi öğrenirsiniz. 

Ayrıca etkin davranış yönlendirme programlarını kullanabilmek için, açık ve anlaşılır komutlar vermeyi öğrenirsiniz. Yönlendirme programlarını uygularken puan verme gibi ödüllendirme sistemlerini kullanabilirsiniz. Bu şekilde hem siz hem de çocuğunuzun öğretmeni, çocuğun davranışlarını yönetmek konusunda daha başarılı olabilirsiniz. Bu yönlendirmeleri yapabilmek için, ödüllendirmek veya sağladığınız avantajları kısıtlamak gibi hızlı ve tutarlı sonuçlar veren yöntemler kullanabilirsiniz.

Davranış yönetimi tedavisinin unsurlar şunlardır: 

• Hedef belirleme. Öğretmeniyle birlikte, çocuğunuzun kendisine belirli hedefler koyarak başarmayı öğrenmesine yardımcı olabilirsiniz. Bu başarı örnekleri, çocuğunuzun bir saat veya daha fazla süreyle masasında oturabilmesi, bir arkadaşı ile dostça oyun oynayabilmesi, sınıfta verilen bir görevi tamamlayabilmesi gibi hedefleri içerebilir. 
• Ödüller ve sınırlandırmalar. Çocuğunuz ödülleri veya sınırlandırmaları kendi davranışlarının sonucu olarak algılar. Örneğin, iyi bir davranış sergilemesi ya da konulan hedefleri gerçekleştirmesi halinde, ona zevk aldığı bir faaliyetle uğraşması için ek zaman verebilirsiniz. Olumsuz davranışları ise, zevk aldığı aktivitelerin kısıtlanması ya da sağlanan özel imkanlardan mahrum bırakma şeklinde yanıtlanabilir. 
• Uzun süreli ve tutarlı tedavi. Hedef belirleme, ödüllendirme ve sınırlandırma yöntemlerinin, çocuğunuz davranış değişikliklerini kendi alışkanlıkları haline getirene dek uygulanması önemlidir. 

Çocuklarda DEHB tedavisi için genellikle ilaç tedavisi, davranış yönlendirme tedavisi ya da her iki tedavi yönteminin birlikte uygulanması tavsiye edilmektedir. Çocuğunuzda ortaya çıkan DEHB rahatsızlıklarının güvenli ve etkili bir şekilde tedavi edilmesini sağlayabilmek için uygulanacak yöntemi seçerken, bu yöntemin çocuğunuzun özel ihtiyaçlarını karşılamaya uygun olup olmadığını göz önünde bulundurun. Tedavi yöntemine karar vermeden önce, mutlaka bir doktordan fikir alın.

DEHB rahatsızlıkları diyet değişiklikleri veya vitamin kullanımı ile tedavi edilebilir mi? 

Geçmişte bazı uzman ve ebeveynler gıda boyası, şeker ve salisilatlar içermeyen sıkı bir diyetin ya da yüksek dozda vitamin ve doğal besin takviyeleri ile beslenmenin veya gluten içermeyen bir diyet uygulanmasının, DEHB rahatsızlık ve belirtilerinin giderilmesine yardımcı olabildiğini iddia ettiler. 

Genel sağlık durumunun korunabilmesi için, beslenme konusunda dengeli ve seçici olmak gerektiği, asla unutulmaması gereken bir gerçektir. Ancak bilimsel çalışmalar, diyetsel faktörler veya vitamin eksikliğinin DEHB rahatsızlıklarının nedenleri arasında yer aldığı fikrini desteklemiyor. 

Erişkinlerde DEHB rahatsızlıkları nasıl tedavi edilir? 

DEHB rahatsızlıkları bulunan yetişkinlerin tedavileri için, çok yönlü tedavi yaklaşımı uygulanması olumlu sonuçlar vermektedir. Bu yaklaşım şunları içerir: 

• Bilişsel davranış tedavisi (BDT) 
• İlaç kullanımı
• Sosyal ve bireysel destek grupları da dahil olmak üzere, eğitim ve destek alınması
• Yetenek geliştirme eğitimi

Erişkinlerde DEHB rahatsızlıklarının tedavisi için, genellikle uyarıcı ilaçlar kullanılır. DEHB rahatsızlıkları bulunan erişkinlerin yaklaşık olarak yüzde 58’i, uyarıcı ilaçlar kullandıklarında konulara daha net biçimde odaklanabildiklerini, daha az hiperaktivite ve dürtüsellik belirtisi yaşadıklarını belirtmektedirler. 

Eğer uyarıcı ilaçların rahatsız edici yan etkileri varsa veya etkili olmuyorlarsa, doktorunuz uyarıcı olmayan atomoksetin etken maddeli bir ilaç kullanılmasını tavsiye edebilir. 

DEHB rahatsızlıkları bulunan yetişkinlerin tedavisinde bupropion veya trisiklik antidepresanlar (imipramin, nortriptilin ve desipramin) gibi bazı depresyon ilaçlarının kullanılması mümkün olabilir.

İlişkili makaleler